بیماری هیدروسفالی و اندازه‌ی غیرعادی سر
هیدروسفالی ایجاد شدن مایع در حفره یا بطن مغز می‌باشد؛ مایع اضافی باعث اندازه بطن را زیاد کرده و به مغز فشار می‌آورد. مایع مغزی نخاعی معمولاً از راه بطن‌ها جریان پیدا می‌کند و ستون مغز و ستون فقرات را می سوزاند اما فشار بیش از حد مایع مغزی نخاعی در ارتباط با هیدروسفالی قادر است به آسیب در بافت‌های مغزی منجر شود و به دنبال آن در عملکرد مغز اختلال به وجود می‌آید.
هیدروسفالی امکان دارد در هر سنی رخ دهد، اما در نوزادان و بزرگسالان 60 سال به بالا بیشتر رایج است.
علائم و نشانه‌های این بیماری شایع در نوزادان:
تغییر در سر:
- بزرگی غیرطبیعی سر
- افزایش سریع اندازه سر
- وجود یک نقطه نرم (فونتن) در قسمت بالایی سر
علائم و نشانه های فیزیکی:
- خواب‌آلودگی
- استفراغ
- تغذیه ضعیف
- تحریک‌پذیری
- تشنج
- نقص در بدن و قدرت عضلات
- پاسخ ضعیف به لمس کردن
- رشد ضعیف
- چشم‌های رو به پایین
نشانه‌ها و علائم هیدروسفالی در میان کودکان نوپا و بزرگتر:
علائم و نشانه های فیزیکی:
- سردرد
- چشم‌های پایین
- دید دوگانه یا تاری دید
- خواب‌آلودگی یا بی حالی
- تهوع یا استفراغ
- بزرگ شدن غیر طبیعی سر یک کودک نوپا
- هماهنگی ضعیف
- تعادل ناپایدار
- تشنج
- بی‌اشتهایی
- بی‌اختیاری ادرار
تغییرات شناختی و رفتاری ناشی از بیماری هیدروسفالی:
- تغییر در شخصیت
- تحریک پذیری
- تأخیر و یا مشکلات با مهارت‌های قبلا به دست آمده مانند راه رفتن و صحبت کردن.
- افت تحصیلی در مدرسه
علائم و نشانه های مشترک بیماری هیدروسفالی در میان جوانان و بزرگسالان:
- سردرد
- از دست دادن تعادل
- لتارگی
- اختلال در بینایی
- از دست دادن کنترل مثانه یا میل دائم به ادرار کردن
- کاهش حافظه، تمرکز و دیگر مهارت‌های تفکر که امکان دارد در عملکرد شغلی فرد تأثیر بگذارد.
علائم و نشانه های هیدروسفالی در میان افراد بالای ۶۰ سال:
- از دست دادن حافظه
- از دست دادن کنترل مثانه یا میل دائمی به ادرار کردن
- مشکل در راه رفتن
- از دست دادن مداوم مهارت‌های تفکر و استدلال
- تعادل ضعیف
چه وقت باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت مشاهده‌ی علائم زیر در نوزادان و کودکان نوپا باید به پزشک مراجعه کرد:
- گریه شدید
- بی‌خوابی
- مشکلات تنفسی
- عدم تمایل به حرکت سر
- مشکلات مکیدن یا تغذیه
- استفراغ مکرر
- تشنج
برای هر گونه علائم یا نشانه‌های دیگر در هر گروه سنی، مراجعه به پزشک متخصص الزامی است؛ از آنجایی که بیش از یک وضعیت امکان دارد مشکلات مربوط به هیدروسفالی را به همراه داشته باشد، تشخیص موقتی و مراقبت مناسب ضروری است.
دلایل بروز بیماری هیدروسفالی :
هیدروسفالی از عدم تعادل بین میزان تولید مایع مغزی نخاعی و میزان جذب آن در جریان خون ناشی می‌شود. تولید مایع مغزی نخاعی توسط بافت‌هایی که بطن مغز را پوشش می دهند صورت می‌گیرد ، بطن‌ها از طریق کانال‌هایی به هم وصل می‌شوند و مایع در نهایت به فضاهای اطراف مغز و ستون فقرات انتقال می‌یابد. و به‌طور عمده توسط رگ‌های خونی در بافت‌های نزدیک پایه مغز جذب می شود.
نقش مایع مغزی نخاعی در عملکرد مغز :
- اجازه شناور شدن مغز نسبتاً سنگین به داخل جمجمه را می‌دهد
- نگه داشتن مغز پرشور
- جلوگیری از آسیب دیدن
- جریان بین دیافراگم مغز و ستون فقرات به جلو و عقب برای حفظ فشار ثابت در مغز
- حذف مواد زائد متابولیسم مغز
- جبران تغییرات در فشار خون در مغز
دلایل:
مایع مغزی نخاعی فوقانی در بطن:
شایع ترین مشکل انسداد جزئی جریان طبیعی مایعات نخاعی، از یک بطن به سمت دیگری یا از بطن‌ها به فضاهای اطراف مغز می‌باشد. جذب ضعیف شایع‌تر این است که مکانیسم جذب مایع مغزی نخاعی توسط رگ‌های خونی، مشکل است. این اغلب به التهاب بافت‌های مغز یا آسیب منجر می‌شود. تولید بیش از حد مایع مغزی نخاعی سبب می‌شود که سریع تر از آنکه بتوان آن را جذب کرد.
عوامل تهدید و ریسک برای ابتلا به بیماری هیدروسفالی :
در بسیاری از موارد، دلیل دقیق ابتلا به هیدروسفالی ناشناخته می‌ماند. با این حال، تعدادی از مشکلات توسعه یا پزشکی ممکن است به هیدروسفالی کمک کند یا به آن منجر شود.
دلیل ابتلا به بیماری هیدروسفالی در نوزادان:
هیدروسفالی در هنگام تولد (مادرزادی) یا کمی بعد از تولد امکان دارد به علت یکی از موارد زیر اتفاق بیفتد:
- توسعه‌ی غیرعادی سیستم عصبی مرکزی که قادر است جریان مایع مغزی نخاعی را مختل کند.
- خونریزی در داخل بطن‌ها، از عوارض احتمالی زایمان زودرس
- عفونت در رحم در دوران بارداری، مانند سرخچه یا سیفلیس، که امکان دارد منجر به التهاب در بافت‌های مغزی جنین شود.
عوامل دیگری که باعث بروز و تشدید هیدروسفالی در هر گروه سنی می‌شوند:
- ضایعات یا تومور مغز یا نخاع
- خونریزی در مغز براثر یک سکته مغزی یا آسیب سر
- دیگر آسیب‌های مغزی
- عفونت سیستم عصبی مرکزی، مانند مننژیت باکتریایی یا اوریون
عوارض جانبی بیماری هیدروسفالی:
عوارض طولانی مدت هیدروسفالی به طور گسترده‌ای متفاوت هستند و اغلب پیش‌بینی آن آسان نیست. اگر هیدروسفالی تا زمان تولد پیشرفت داشته باشد، امکان دارد به اختلالات فیزیولوژیکی، روانی و فیزیکی منجر شود. در موارد کمتر شدید، زمانی که درمان به طور کامل صورت می‌گیرد، ممکن است عوارض جدی وجود نداشته باشد.
بزرگسالانی که تجربه‌ی کاهش چشمگیر حافظه و یا دیگر مهارت‌های تفکر را داشته‌اند، معمولاً پس از درمان هیدروسفالی، شاهد بهبودی ضعیف و نشانه های مداوم هستند.
شدت عوارض به این عوامل بستگی دارد:
- شدت علائم اولیه
- مشکلات مبتنی بر بیماری
- جلوگیری
- تشخیص به موقع و درمان
پیشگیری
هیدروسفالی یک وضعیت قابل پیشگیری نمی‌باشد. ولی با این حال، راه‌هایی برای کاهش احتمال خطر بیماری هیدروسفالی موجود است.
- اگر باردار هستید، مراقبت‌های منظم قبل از زایمان را فراموش نکنید؛ با رعایت برنامه توصیه شده توسط پزشک، می توانید خطر مجبور شدن به زایمان زودرس را کاهش داده و به دنبال آن ریسک ابتلای نوزاد به این بیماری را از بین ببرید. مراقب بیماری‌های عفونی باشید؛ برنامه‌های توصیه شده واکسیناسیون و غربالگری برای سن و جنس خود را پیروی کنید.
- جلوگیری و درمان سریع عفونت‌ها و سایر بیماری‌های مرتبط با هیدروسفالی می‌تواند ریسک ابتلا به این بیماری را پایین بیاورد.
- برای جلوگیری از آسیب سر، تجهیزات ایمنی مناسب را فراموش نکنید. برای نوزادان و کودکان، صندلی ایمنی مناسب در تمام سفرهای اتومبیل به کار ببرید. اطمینان حاصل کنید که تمام تجهیزات کودک شما اعم از کالسکه، صندلی بالا و … با استانداردهای ایمنی مطابقت داشته و به درستی برای کودک شما تنظیم شده باشد.
- کودکان و بزرگسالان باید در حال دوچرخه سواری، اسکیت بورد، موتورسواری و … کلاه ایمنی به سر داشته باشند.
- بستن کمربند ایمنی به هیچ عنوان در وسیله‌ی نقلیه فراموش نشود.
مراقبت های ضروری در افراد مبتلا به بیماری هیدروسفالی
از پزشک خود بپرسید که آیا دریافت واکسن مننژیت، که دارای علت مشترک با هیدروسفالی است برای شما یا فرزندتان ضروری است یا نه. همچنین برای کودکان و جوانان که ممکن است مستعد ابتلا به مننژیت ناشی از یکی از دلایل زیر باشند واکسن مننژیت ضروری است.
- اختلال سیستم ایمنی به نام کمبود کمپلکس
- سفر به کشورهایی که مننژیت شایع است
- زندگی در خوابگاه کالج
- داشتن طحال آسیب‌دیده
- پیوستن به ارتش
درمان بیماری هیدروسفالی :
یکی از دو روش جراحی برای درمان هیدروسفالی استفاده می شود:
۱ـ شنت:
شایعترین درمان برای هیدروسفالی جراحی یک سیستم زهکشی می‌باشد که به آن شنت می‌گویند. این سیستم شامل یک لوله طولانی و انعطاف‌پذیر با یک شیر است که مایع را از مغز در مسیر درست و با سرعت مناسب نگه‌داری می‌کند.
یک انتهای لوله معمولاً در یکی از بطن‌های مغز قرار گرفته. سپس لوله زیر پوست به بخش دیگری از بدن که در آن جذب مایع مغزی نخاعی بیش از حد صورت می‌گیرد، مانند شکم هدایت می‌شود. افرادی که دارای هیدروسفالی هستند معمولا برای بقیه زندگی خود به سیستم شنت نیازمندند و نظارت منظم ضروری است.
۲ـ ونتییکولوستومی سوم آندوسکوپی:
ونتییکولوستومی سوم آندوسکوپی یک روش جراحی می‌باشد که برای برخی افراد قابل استفاده است. در این روش، جراح شما برای مشاهده مستقیم در مغز از یک دوربین فیلم‌برداری کوچک استفاده می‌کند. وی یک سوراخ در پایین یکی از بطن‌ها یا بین بطن‌ها ایجاد می‌کند تا بتواند مایع مغزی نخاعی را از جریان مغز بیرون بکشد.
عوارض جراحی بیماری هیدروسفالی:
هر دو روش جراحی امکان دارد به عوارض منجر شوند. سیستم‌های شنت می‌توانند به توقف تخلیه مایع مغزی نخاعی و یا ضعف در تنظیم زهکشی به دلیل خرابی‌های مکانیکی، عفونت یا انسداد منجر شوند. عوارض Ventriculostomy شامل عفونت و خونریزی می‌باشد. هر گونه شکست به توجه سریع، تجدید نظر جراحی و یا سایر مداخلات نیازمند است.
علائم و نشانه‌های مشکلات عبارتند از:
- سردرد
- تب
- خواب‌آلودگی
- تحریک‌پذیری
- تهوع یا استفراغ
- مشکلات دید
- درد شکمی زمانی که شیر شنت در شکم است
- قرمزی، درد یا حساسیت پوست در طول مسیر لوله شنت
- عود هر یک از علائم اولیه هیدروسفالی
روش‌های درمانی دیگر برای هیدروسفالی:
برخی از افراد مبتلا به هیدروسفالی، به ویژه کودکان، امکان دارد بسته به شدت عوارض طولانی مدت هیدروسفالی به درمان بیشتری نیازمند باشند.
تیم مراقبت از کودکان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- متخصص مغز و اعصاب که در تشخیص و درمان اختلالات عصبی در کودکان تخصص دارد.
- متخصص اطفال یا متخصص فیزیوتراپی که بر برنامه درمان و مراقبت‌های پزشکی نظارت دارد.
- درمانگر در حال توسعه، که به کودک شما مهارت‌های اجتماعی، رفتارهای مناسب سن و مهارت‌های بین فردی را آموزش می‌دهد.
- ارائه‌دهنده‌ی خدمات بهداشت روانی مانند روانشناس یا روانپزشک.
- درمانگر شغلی، که در درمان توسعه مهارت‌های زندگی روزمره تخصص دارد.
- کارمند اجتماعی که به خانواده اجازه دسترسی به خدمات و برنامه‌ریزی برای انتقال بیمار را می‌دهد.
- معلم آموزش ویژه، که به معلولیت‌های یادگیری اهمیت می‌دهد، نیازهای آموزشی را تعیین کرده و منابع آموزشی مناسب را تشخیص می‌دهد.
- بزرگسالان با عوارض شدیدتر ممکن است به خدمات درمانگران حرفه‌ای، متخصصان مراقبت‌های دمانس، کارگران اجتماعی یا سایر متخصصین پزشکی نیازمند باشند.
- ۹۸/۰۹/۱۶